Waarom we om woorden te lezen geen letters nodig hebben

”7H15 M3554G3 53RV35 7O PR0V3 H0W 0UR M1ND5 C4N D0 4M4Z1NG 7H1NG5! 1MPR3551V3 7H1NG5! 1N 7H3 B3G1NN1NG 17 WA5 H4RD BU7 N0W, 0N 7H15 LIN3 Y0UR M1ND 1S R34D1NG 17 4U70M471C4LLY W17H0U7 3V3N 7H1NK1NG 4B0U7 17, B3 PROUD!”

Bizar toch? De geschreven taal is voor ons als mens zo ontzettend vanzelfsprekend dat je er wellicht nooit bij stil hebt gestaan hoe de mens eigenlijk in staat is om woorden te lezen om ze vervolgens tot een coherent verhaal te maken. Hoe het kan dat je telkens moeiteloos weet wat er staat in al die toffe WRM artikelen, wat voor interessants de krant vandaag te melden heeft of wat informatieborden je vertellen. Hoe doet ons brein dat?  Naar aanleiding van het bovenstaande stukje vraag je jezelf nu waarschijnlijk ook af WRM individuele letters voor woordherkenning niet eens zo belangrijk lijken te zijn.

De dikke van Dale
Vanaf het moment dat we als kind met taal in aanmerking komen, slaan we ieder geleerd woord, met al zijn kenmerken, op in een zogenaamde mentaal lexicon. Deze mentale opslagplaats zorgt ervoor dat we dingen onthouden zoals de betekenis van het woord of hoe we bepaalde woorden tot zinnen kunnen combineren, maar ook woorddetails zoals de spelling en de klank van een woord. Als we bedenken dat een gemiddelde volwassene beschikt over een passief mentaal lexicon van 50.000 woorden en in staat is om drie woorden per seconde te herkennen en te produceren, moeten we ervan uit gaan dat ons lexicon zeer efficiënt georganiseerd  is. Het is dus niet zo dat het lexicon als een woordenboek is dat  je thuis op de plank hebt staan. Het mentaal lexicon heeft bijvoorbeeld in tegenstelling tot een woordenboek geen vaste inhoud: woorden kunnen vergeten en weer aangeleerd worden. Het is wel zo dat we het mentaal lexicon als referentiekader gebruiken voor  wat we op papier waarnemen.

Bingo
Maar voordat we beroep doen op het mentaal lexicon is de eerste stap het herkennen van een visueel patroon. Als we kijken naar de Westerse talen waar letters de symbolen zijn die een woord vormen, analyseren we ons zonder het te beseffen suf aan onder andere horizontale vs. verticale lijnen en gesloten vs. open rondingen, maar ook naar hoe lijnen elkaar kruizen om een letter te vormen. Het visuele systeem in het brein is hier speciaal voor gebouwd en zeer bijzondere neuronen reageren op specifieke lijnoriëntaties die ons van informatie voorzien van letter karakteristieken. Het idee is dat al deze karakteristieken specifieke letters activeren die matchen met het waargenomen visuele patroon. Vervolgens activeren de letters woorden in het mentaal lexicon die deze letter bezitten, waar het woord met de meeste activatie wint. Zie het als een bingo kaart waar voor iedere getrokken letter een streep gezet mag worden totdat je een aaneengesloten reeks van matchende letters hebt. Wat deze theorie echter wel anders maakt is dat het ons in staat stelt om iedere letter tegelijkertijd te analyseren waardoor ons brein alle letters sneller aan elkaar kan breien tot een woord. Dat de volgorde in dit geval niet uitmaakt is bewezen door recent onderzoek aan de universiteit van Cambridge. Resultaten wezen uit dat zolang eerste en laatste letter van een woord op zijn plek staan we perfect in staat zijn het juiste woord in ons vocabulaire te activeren. Dit gegeven verklaren zij door het feit dat ons brein moeiteloos woorden in zijn geheel leert lezen als in een verpakt pakketje, in plaats van dat het nadrukkelijk op afzonderlijke letters focust.

Een onderbuik gevoel
Taal goeroes in het neurowetenschappelijk circuit zijn met het voorstel gekomen dat het best zo eens zou kunnen zijn dat het brein daarom over efficiëntere manieren beschikt om woordherkenning zo snel mogelijk tot stand te brengen. Zij zijn van mening dat we zelfs aan de vorm van een woord als een geheel al kunnen afleiden met welk woord we hoogstwaarschijnlijk te maken hebben. Al wordt toegang tot de juiste woorden in ons mentaal lexicon waarschijnlijk het meest bevordert door een onderbuik gevoel. Omdat we taal zo intensief gebruiken en er ook grammaticale regels zijn over de opbouw van taal, kan ons brein een zeer goede inschatting maken van wat er hoogstwaarschijnlijk in een zin hoort te staan en op welke plek. Op deze manier anticiperen we bij het lezen van een woord op wat er gaat volgen. Context is dan ook zeer belangrijk bij het lezen van lappen tekst. Dit maakt dat we maar minimale input nodig hebben van wat er op papier staat om te lezen wat er wordt bedoeld. Foutieve letters of in dit geval nummers worden door het brein genegeerd en in plaats daarvan ‘zien’ we wat we verwachten. Een ander mechanisme dat  je in dit soort gevallen helpt om achter het juiste woord te komen, is het sub vocaliseren van woorden oftewel het stemmetje in je hoofd dat   woorden uitspreekt terwijl je leest. Deze interne spraak komt vrijwel automatisch tot stand wanneer we woorden lezen en helpt ons voorstellen hoe woorden zouden klinken wanneer we deze werkelijk zouden uitspreken. Het nadeel van sub vocalisatie is echter dat het onze leessnelheid aanzienlijk vertraagd omdat we niet sneller kunnen lezen dan spreken. Wie een cursus snellezen heeft gedaan, weet dat sub vocalisatie dus uit den boze is en dat er manieren zijn om hier vanaf te komen.

Het is fascinerend om te bedenken dat terwijl je dit artikel hebt gelezen, je al zo’n duizend keer beroep hebt gedaan op je mentaal lexicon als gevolg van een even groot aantal woordanalyses. Net zo fascinerend als het gegeven dat het hele proces van het zoeken van visuele patronen zo verschrikkelijk snel en moeiteloos gebeurt door iets dat uiteindelijk niet veel meer is dan een mentaal gokspel waarin letters geen enkele rol spelen.