Waarom ontstaan er bajesromances?

De gevangenis is sinds de Verlichting de voornaamste vorm van straffen in de westerse samenleving. Ons moderne systeem van straffen levert tal van interessante vraagstukken op. Vooral het (dis)functionerende Amerikaanse gevangeniswezen is de laatste jaren onderwerp van verhitte discussies. De penitentiaire obesitas van de Amerikanen heeft geleid tot uitpuilende gevangenissen, die kritisch worden bekeken door mensenrechtenorganisaties. Eén van de meest opzienbarende waarnemingen is het ontstaan van een vrij sterke seksuele geladenheid achter de tralies. Een gevangene wordt, zoals Foucault beschrijft in het klassieke Discipline, toezicht en straf, gezien als een seksloos object. De dagelijkse praktijk in Amerikaanse detentiecentra bewijst het tegenovergestelde. Tussen mannelijke gevangenen ontstaan relatief veel seksuele relaties. WRM ontstaan deze bajesromances in Amerikaanse gevangenissen?

Wederzijdse instemming
Ons beeld van seksuele relaties in de bajes is vaak gebaseerd op fictie. Zet een film aan die zich afspeelt in de bak en het is wachten op de bijna clichématige verbeelding van seksualiteit in de lik: een dampende mengeling van primitieve lust en dwang in de gemeenschappelijke doucheruimte. Verkrachtingen in de gevangenis zijn niet louter fictie. Human Rights Watch heeft in 2001 een schokkend en verhelderend onderzoek gepubliceerd over het omvangrijke probleem van seksueel misbruik in Amerikaanse mannengevangenissen. De roep om verbetering van de situatie is vandaag de dag nog steeds hoorbaar. Dwang en agressie zijn echter lang niet altijd een onderdeel van seksuele relaties in de gevangenis. Ex-gevangene en auteur Daniel Genis toont ons een genuanceerder beeld over seks in de bajes. Volgens zijn gedetailleerde ooggetuigenverslagen komt seks met wederzijdse instemming veel vaker voor dan seks onder dwang. Zo zag Genis vooral pragmatische herenliefde opbloeien in zijn omgeving, bijvoorbeeld jonge, onervaren gevangenen die zich vrijwillig laten prostitueren. Seks in ruil voor sigaretten, bescherming en drugs.

Hokjesgeest
Anno 2014 is homoseksualiteit op zichzelf gelukkig niet opzienbarend te noemen. Wel is het frappant dat veel gevangenen zich overtuigd heteroseksueel noemen en toch seksuele relaties met medegevangenen van hetzelfde geslacht aangaan. Dit fenomeen is te verklaren aan de hand van twee begrippen, die ontleend zijn aan sociaalwetenschappelijk onderzoek naar seksualiteit in gevangenissen: deprivation en sociaalconstructivisme.

Het deprivation-model stelt dat mensen als gevolg van hun gevangenschap worden beroofd van hun (hetero)seksuele identiteit. Elke vorm van seksuele en lichamelijke aanraking wordt beperkt; het  ideaaltype gevangene is een seksloos persoon. Om zich aan deze onnatuurlijke positie te kunnen ontworstelen, hebben gevangenen een eigen cultuur met aanrakingen en seksuele handelingen gecreëerd. Dit deprivation-model stamt uit de begindagen van het onderzoek naar seksualiteit in gevangenissen (de jaren dertig van de vorige eeuw). In die tijd was een essentialistische gedachtegang van seksualiteit gangbaar: een statische opvatting wat betreft seksuele oriëntatie. Mensen zijn hetero- of homoseksueel. Seksuele oriëntatie staat volgens het essentialisme los van culturele invloeden. Vanwege dit achterhaalde idee is een modernere visie op seksualiteit noodzakelijk. Sociaalconstructivistische opvattingen komen steeds meer bovendrijven bij onderzoek naar seksualiteit in de gevangenis, om het deprivation-model op dit vlak aan te vullen. Volgens het sociaalconstructivisme krijgen culturele begrippen, zoals seksualiteit, betekenis aan de hand van de sociale situatie en geldende waarden. De unieke seksuele subcultuur die is ontstaan vanwege deprivation heeft ertoe geleid dat gevangenen een hele andere invulling geven aan het begrip seksualiteit. Geheel volgens de heersende cultuur in de bajes kan iemand een seksuele relatie aangaan met andere mannen, zonder zichzelf homoseksueel te noemen. Onderzoekers noemen dit fenomeen situationele homoseksualiteit. Een gevangene die lang genoeg in het Amerikaanse gevangenissysteem vertoeft, zal een meer graduele opvatting van seksuele oriëntatie hanteren. Het is de laatste plek waar je het zou verwachten, maar in de bajes hebben ze een eind gemaakt aan de hokjesgeest.

Meer wetenschap?
L.E. Gibson & C. Hensley .‘The Social Construction of Sexuality in Prison.’ (18-62013). The Prison Journal
D. Genis. ‘Het libido laat zich niet vangen.’ (21-10-2014). 360 Magazine